Барацьба за стварэнне Беларускай дзяржаунасци 1917-1920гг.
У. I. Ленін шукаў магчымасці скарыстаць дадзеныя абставіны ў інтарэсах Савецкай Расіі, супраць Антанты і ЗША. Ён меркаваў, што ў партыі сацыял-дэмакратаў, якая аб'ядноўвала найбольш дэмакратычных прадстаўнікоў беларускай інтэлігенцыі, зацікаўленых і ў сацыяльным, і ў нацыянальным вызваленні Беларусі, можна будзе знайсці саюзнікаў у барацьбе супраць самавызначэння Беларусі на буржуазнай падставе. Інтарэс Леніна да гэтай партыі быў абумоўлены і тым, што яе лідэру Антону Луцкевічу было даручана фарміраванне ўрада БНР. А. Луцкевіч быў запрошаны ў Маскву для перагавораў аб удзеле сацыял-дэмакратычнай партыі ў Беларускім савецкім урадзе, які мелася на ўвазе стварыць пасля поўнага вызвалення Беларусі ад акупацыі нямецкімі інтэрвентамі.
Ведаючы аб нежаданні Германіі вырашаць беларускае пытанне без удзелу Савецкага ўрада і ўлічваючы нетрываласць пазіцыі. БНР у народных масах Беларусі, А. Луцкевіч таксама прыйшоў да вываду аб неабходнасці паездкі ў Маскву. Па запрашэнню Савецкага ўрада ў другую дэкаду лістапада 1918 г. ён прыбыў для перагавораў.
У лістападзе 1918 г. у Маскву прыязджаў таксама і Т. Грыб для таго, каб наладзіць кантакт з камуністычным цэнтрам. Ён вёў перагаворы і са Сталіным. Для наладжвання сувязей з Белнацкомам у Маскву ў розны час прыязджалі А. Карач, Я. Мамонька і іншыя беларускія эсэры.
Маскоўскія перагаворы А. Луцкевіча з урадам РСФСР не былі завершаны. Было ўмоўлена, што яго бліжэйшыя саратнікі па партыі — члены Прэзідыума Рады БНР і міністры — пасля адыходу нямецкіх акупантаў з Мінска застануцца ў горадзе, каб завяршыць пачатыя ў Маскве перагаворы. Але калі 10 снежня 1918 г. Чырвоная Армія ўступіла ў Мінск, у горадзе ўжо не было членаў Рады БНР, за выключэннем прадстаўнікоў партыі сацыял-дэмакратаў: старшыні Рады Я. Ю. Лёсіка, членаў Рады А. М. Уласава, А. А. Смоліча, В. А. Іваноўскага, А. У. Прушынскага і інш. Па нявысветленых прычынах у Мінску не застаўся А. I. Луцкевіч, які ў апошні час паехаў у Вільню. Магчыма, што менавіта ў апошні момант невядомыя нам абставіны прымусілі Луцкевіча змяніць сваю пазіцыю. I ён, мабыць, не паспеў нават абмеркаваць новую сітуацыю са сваімі калегамі па партыі — членамі Рады і міністра — выехаў з Мінска. Таму перагаворы не былі даведзены да канца.
У абставінах адыходу арміі інтэрвентаў Рада народных міністраў БНР у 4-ай Грамаце ад 29 лістапада 1918 г. заклікала беларускі народ да захавання парадку, які ўстанавіла Рада БНР. Новая Грамата не садзейнічала ўмацаванню становішча Рады. Была зроблена спроба стварэння палітычнага цэнтра без Рады, на базе земстваў, сацыялістычных партый, прафесійных арганізацый і фарміравання на гэтай падставе органаў краявой улады. Але кіраўнікі гэтых арганізацый не змаглі вырашыць пытанне аб уладзе. Прадстаўнікі левых арганізацый, якія расчараваліся крызісам БНР, схіліліся да сумеснай работы з савецкай уладай.
Нешматлікую беларускую буржуазію не падтрымлівалі не толькі рабочыя, працоўныя сяляне, але і дробнабуржуазныя пласты, што працавалі ў земствах, гарадскіх думах, кааператывах, знаходзіліся ў згодніцкіх партыях. Народ быў гатовы патрабаваць ад іх адказу за згодніцтва або, як пісаў Я. Варонка, “паквітацца з імі”.
Уцякаючы ў Вільню, Рада і ўрад БНР выдалі 5-ую Грамату. У ёй беларускі народ заклікаўся да выступлення супраць савецкай улады, якая аднаўлялася, да абароны БНР, да “ўсеагульнага грамадзянскага шчасця” і стварэння на месцах “беларускіх Саветаў”, якія павінны падпарадкоўвацца Радзе БНР. Але ўмоў для гэтага не было.
Адноўленая пасля вызвалення Беларусі ад нямецкіх акупантаў савецкая ўлада карысталася даверам большасці насельніцтва. “Мы ўпэўнены ў сваёй сіле,— адзначалася ў рэзалюцыі агульнага сходу сялян Маньковіцкай воласці Вілейскага павета,— і не дапусцім над намі ніякага насілля з боку капіталу”.
Сход сялян Палтаўскай воласці Дзісненскага павета ў пастанове ад 15 снежня 1918 г. заявіў, што “пасля 9-месячнага нямецкага ярма і ўлады памешчыкаў мы ўсімі сіламі будзем падтрымліваць Савецкую ўладу і бязлітасна змагацца з контр-рэвалюцыянерамі ўсіх масцей”. Сход паслаў прывітанне У. I. Леніну, СНК, УЦВК Саветаў. Спроба беларускай буржуазіі здзейсніць нацыянальнае самавызначэнне на буржуазна-дэмакратычнай аснове поспехам не ўвянчалася. Палітычны крызіс настолькі глыбока паралізаваў Раду БНР, што вырвацца з яго яна не змагла. Крок, які зрабіла ўправа, да саюза з буржуазна-памешчыцкімі партыямі і арганізацыямі, яшчэ больш ускладніў становішча. Даверыцца сацыялістычным партыям буржуазія не магла. У сацдэмакратаў была магчымасць знайсці выхад з крызісу на падставе маскоўскіх перагавораў, але акружэнне Рады не магло адказацца ад палітычнага курсу, які праводзіўся, і пайсці на пагадненне з Савецкай Расіяй. Шанц, які з'явіўся, быў упушчаны. Альянс партый і арганізацый, які склаўся вакол Рады ва ўмовах нямецкай інтэрвенцыі, распадаўся.
Спатрэбіліся гады, каб пад уздзеяннем паспяховага аднаўлення народнай гаспадаркі, культурнага будаўніцтва ў БССР, ажыццяўлення палітыкі беларусізацыі, сістэматычнай растлумачальнай работы А. Р. Чарвякова, У. М. Ігнатоўскага, 3. X. Жылуновіча і іншых актыўных дзеячаў урада БССР, крытычнага аналізу свайго палітычнага вопыту на працягу амаль васьмі гадоў былыя кіраўнікі БНР прынялі пастанову аб ліквідацыі ўрада, які яны прадстаўлялі. У выніку абсалютная большасць беларускіх дзеячаў вярнуліся ў БССР. Аднак надзеі іх не апраўдаліся. Яны сталі аднымі з першых ахвяр сталінскіх рэпрэсій. Некаторыя: А. I. Луцкевіч, С. А. Рак-Міхайлоўскі і інш., знаходзячыся ў Заходняй Беларусі, актыўна змагаліся за яе ўз'яднанне з БССР. А такія, як П. А. Крэчэўскі, Я. А. Мамонька, Т. Грыб і інш., засталіся на ранейшых пазіцыях
Выкарыстаная літаратура.
ОПУБЛИКОВАНО: Нарысы гісторыі Беларусі. Ч. 2. Мн.: Беларусь, 1995. С. 51-65.